nutuk yirmibeşinci bölüm

Amerika mandası için propagandalar İstanbul’dan gelen bazı zevât, Amerikalı Mister Brown namında bir de gazeteciyi Sivas’a getirmişlerdi.

Bundan sonra 8 Eylül ictimâında, bahsettiğim muhtıraya temas edildi. Bu muhtırada başlıca

Amerika mandası meselesi mevzu-i bahis ediliyordu.

O günlerde, İstanbul’dan gelen bazı zevât, Amerikalı Mister Brown namında bir de gazeteciyi Sivas’a getirmişlerdi. Bu mesele hakkında Kongre’de cereyân eden müzâkerâttan bahsetmeden evvel mesele hakkında, heyet-i âliyenizin kâfi derecede tenevvürüne medâr olmak üzere evvelâ, bu zemine mukaddeme olacak bazı ma’lumât arz edeyim. Bu ma’lumâtı, Erzurum’dan beri başlayan bazı muhhaberâttan daha iyi anlaşılacağı için aynen arz edeceğim.


Asayişe müteallik
Amasyadan, 25/26 Temmuz 335
Gayet müstaceldir
Erzurum’da Üçüncü Ordu Müfettişliği Erkân-ı Harbiye Riyâseti’ne
1– Mustafa Kemal Paşa’ya mahsustur: Bugün 25 Temmuz 335 akşamı Bekir Sami Beyefendi Amasya’ya muvâsalat ettiler. Kendileriyle uzunca müddet teşerrüf ettim. Mustafa Kemal Paşa’ya ve Rauf Beyefendi’ye arz-ı ihtirâmât ederler. Müşarünileyh, âtideki mütâlaasını arz etmekliğimi ricâ etmiştir.

2– İstiklâl, şâyân-ı arzu ve tercihtir. Ancak istiklâl-i tâm talep ettiğimiz halde mülkün menâtık-ı müteaddideye taksimi, kat’î ve şüphesizdir. Şu halde iki üç vilâyete münhasır kalacak istiklâle, tamamiyet-i mülkiyemizi temîn edecek mandaterlik elbette müreccahtır. Memâlik-i Osmaniye’nin cümlesine şâmil meşrûtiyetimiz ve hariçte hakk-ı temsilimiz bâki kalmak şartıyla bir müddet-i muayyene için Amerika mandaterliğini talep etmeyi milletimiz için en nâfi bir şekl-i hal kabul ediyorum. Bu bâbda Amerika mümessili ile görüştüm. Birkaç şahsın değil, bütün milletin sedasını Amerika’ya duyurmak lâzım geldiğini söyledi ve âtideki şerâit dairesinde Wilson’a, Senato’ya ve Amerika Kongresi’ne mürâcaatta bulunulmasını dermeyan eyledi.

a) Âdil bir hükümetin tesisi.
b) Maarif-i umumiyenin neşr ü ta’mîmi.
c) Hürriyet-i edyân ve mezâhibin temîni.
d) Muâhedât-ı hafiyenin ilgası.
e) Umum memâlik-i Osmaniye’yi şâmil olmak üzere Amerika hükümetinin mandaterliğimizi kabul eylemesi.

3– Bundan başka Kongre’mizin intihap edeceği bir heyeti, Amerika’ya bir zırhlı ile îsâl etmeyi de mümessil deruhde etmiştir.

4– Bekir Sami Bey daha bir iki gün buralarda kalacağından her gûne emir ve talimatın vasıta-i âcizânemle tebliğini ve hassaten Sivas Kongresi’nin ne zaman ictimâ edeceğini ve kendilerinin yevm-i mezkûra kadar nerede intizâr eylemesi muvâfık olacağının iş’âr buyurulmasını istirham eylemekte olduğu.

Fırka 5 Kafkas Kumandan Vekili
Arif

Şifre
Acele ve zâtîdir
196
Erzurum
Amasya’da Beşinci Fırka Kumandanlığı’na
1– Elyevm Amasya’da bulunan Vali-i esbak Bekir Sami Beyefendi’ye mahsustur: Telgrafnâme-i âlilerinden pek müstefid olduk. Hâl-i in’ikadda bulunan Vilâyât-ı Şarkiye Kongresi hemen her tarafta memleketleri halkınca hâiz-i tesir ve nüfûz ve sahib-i kelâm tanınmış zevâttan mürekkeb bir heyet-i muktedire hâlindedir. Bu Kongre’de şimdiye kadar olan müzâkerâtta devlet ve milletin istiklâl-i tâmmı musırran müdafaa olunmaktadır.

Binâenaleyh henüz bizce de şurût ve mahiyeti mübhem bir Amerika mandaterliğinden Kongre’ye doğrudan doğruya bahsolunması, pek mahzurlu olacağı cihetle zât-ı âlilerinin Dersaadet’te hâl-i temasta bulunduğu zevât ile olan müzakereye istinâden zîrdeki noktaların izahıyla bizleri serian tenvîr buyurmanızı hassaten ricâ ederiz. Bundan evvel de re’sen Dersaadet’ten buna dair gelen ma’lumât meşkûk görüldüğü cihetle aynı esaslar dairesinde istîzâh kılındığı gibi 21 Temmuz 335 tarihinde de Sivas’ta Refet Bey vasıtasıyla Dersaadet’ten gelen ma’lumâtta aynı meşkûkiyet bulunduğu cihetle oradan da doğruca şurût ve izâhât talep edilmiştir.

a) İstiklâl-i tâm talep edildiği halde mülkün menâtık-ı müteaddideye taksimi kat’î ve şüphesizdir buyuruluyor. Bu kanaatin menbaı nedir?
b) Tamamiyet-i mülkiyeden maksat, mülkün tamamîsi mi yoksa hukuk-ı hükümrânî midir?
c) Memâlik-i Osmaniye’nin cümlesine şâmil meşrûtiyetimiz ve hariçte hakk-ı temsilimiz bâki kalmak şartıyla mandaterlik talebini en nâfi bir şekil olarak kabul buyuruyorsunuz. Ancak mümessilin dermeyan ettiğini bildirdiğiniz mevâd ile bu şekil biribirine mütenâkız görünüyor. Çünkü meşrûtiyetimiz bâki kalınca hükümet kuvve-i teşriiyenin itimâdına mazhar ve murakabesine tâbi bir heyetten ibaret olur ki artık bu heyetin tesisinde Amerika’nın dahl ü tesiri olamaz. Şu halde ya meşrûtiyet bâkidir, âdil bir hükümetin tesisini Amerika’dan talebe mahal yoktur veyahut âdil bir hükümetin tesisi Amerika’dan talep edilince meşrûtiyetin bekası lafzdan ibaret kalır.
d) Maarif-i umumiyenin neşr ü ta’mîminden maksat nedir? Vehleten hatırımıza gelen, memleketin her tarafında Amerikan mekteplerinin tesisidir. Çünkü daha şimdiden yalnız Sivas’ta yirmi beş kadar müessese ihdâs etmişlerdir ki yalnız bir tanesinde bin beş yüz kadar Ermeni talebe vardır. Binâenaleyh maarif-i Osmaniye ve İslâmiye’nin neşr ü ta’mîmi ile bu teşebbüsün suret-i imtizâcı nasıl olacaktır.
e) Hürriyet-i edyân ve mezâhibin temîni fıkrası da mühimdir. Patrikhaneler imtiyâzâtı mevcut iken bunun fark ve manası nedir?
f) Mümessilin beşinci madde olarak bahseylediği umum memâlik-i Osmaniye’nin hudutları nedir? Yani kable’l-harb olan hudûdumuz mudur? Eğer bu tâbir içinde Suriye ve Irak dahil ise Anadolu halkının Arabistan namına mandaterlik talebine hak ve salâhiyeti olabilir mi?
g) Hükümet-i hâzıranın siyaseti nedir? Tevfik Paşa neden Londra’ya gitti? Amerikalılar gibi İngilizlerin de ayrıca bir mandaterlik takip ettiği görülüyor. Farklar nedir? Hükümet Amerika mandasını nasıl telâkki ediyor? Yani buna mütemâyil mi, müstağni mi? Amerikalılar neden Ermenistan mandaterliğini terk ettiler? Amerikalılar mandayı almaya ne dereceye kadar mütemâyil ve arzukeştir?

2– Sivas Kongresi’nin in’ikadı Erzurum Kongresi’nin hitamına muallâktır. Bununla ayrıca iştigal edilmektedir. Zât-ı samilerinin buna intizâren ya Tokat’ta yahut Amasya’da bulunmaları muvâfıktır. Arz-ı hürmet eyleriz.

Mustafa Kemal

Asayişe müteallik ve aceledir
93
Amasya’dan, 30.7.335
Üçüncü Ordu Müfettişliği Erkân-ı Harbiye Riyâseti’ne
1– Mustafa Kemal Paşa’ya mahsustur: Bekir Sami Bey’den alınan cevap ber-vech-i âti arz olunur:

a) İstiklâl-i tâm talep edildiği halde mülkün menâtık-ı adiyeye taksim ve birkaç mandaya tâbi tutulacağımız Dörtler Meclisi’nce mukarrerdir. Binâenaleyh buna mâni olmak için bir mandayı talep etmek de en muvâfık olacağını beyan etmiştir.
b) Yalnız hukuk-ı hükümet mevzu-i bahis, tamamî-i mülkümüzün muhafazası esastır.
c) Amerika’dan herhangi şekilde bir hükümet talep etmeyeceğiz. Amerika’ya âdil bir hükümeti tesis edeceğimizi temîn edeceğiz. Kanun-ı Esasîmiz ahkâmı mer’î, hanedan-ı saltanatın her türlü hukuk-ı hükümrânisi bâki ve mahfûz ve hariçte heyet-i temsiliyemiz kemâkân mevcut olmak şartlarıyla Amerika hükümetinin esbâb-ı saadet ve inkişafımıza müzâhir olmasını talep edeceğiz. İsteyeceğimiz mandaterlik bu şekildedir.
d) Maarif-i umumiyenin neşr ü ta’mîminden maksat Amerika mekteplerinin köylerimize kadar girmesine müsaade değil, maarif-i milliye ve İslâmiye’mizi neşr ü ta’mîme sarf-ı ihtimam edeceğimize kendilerini temîn ile beraber müzâheretlerini taleptir. Mandaterliği Amerika misyonerlerine değil, Amerika hükümetine tevdî etmek istiyoruz.
e) Hürriyet-i edyân ve mezâhib esasen ahkâm-ı diniye ve İslâmiye’miz muktezasındandır. Amerika efkâr-ı umumiyesi bu hakikate vâkıf olmadıkları için kendilerine bu temînatı vermek istiyoruz ve mümessilin bahsettiği hudut, kable’l-harb mevcut olan hudûdumuzdur. Suriye ve aksâm-ı sâire hakkında bizim mandaterlik talebine salâhiyetimiz olup olmaması Kongre’ce halledilecek bir meseledir. Esasen Suriye ve Irak’ta Amerika heyetleri ârâ-yı umumiyeye mürâcaat ettiler. Suriye ve Filistin de müstakil bir Arap hükümeti tesisini talep ile beraber Amerika mandaterliğini diğerlerine tercih eylediklerini izhâr ettiler.
f) Hükümet-i hâzıra henüz teşekkül ettiğinden siyaseti mechûldür. Ancak evvelki hükümetlerin siyasetleri acz ve kuvâ-yı İtilâfiye’nin her bir emrine mümâşât idi. Tevfik Paşa Londra’ya gitmeyerek Ferit Paşa ile avdet etmiştir. Amerika, Ermenistan hükümeti taayyün etmeden, dolaşan heyetlerinin raporlarına nazaran, büyük bir Ermenistan teşekkülüne maddeten imkân mevcut olmadığı merkezindedir. Mandaterlik hakkında mufassal bir arîza posta ile takdim olunmak üzeredir.

2– Şimdilik tarafınızdan vâki olacak tebligata intizâren Tokat’ta bulunacağım. Amasya ve Tokat’ta ve kazalarda icap eden tebligat icra, iyi neticeler vereceğini ümit, etmekteyim. Cümlenize ihtirâmâtımı takdim ederim efendim.

Fırka 5 Kumandanı
Arif

Şifre
Zata mahsustur
Erzurum, 1 Ağustos 35
Amasya’da Beşinci Fırka Kumandanlığı’na
Bu telgrafın hemen Bekir Sami Beyefendi’ye îsâli ve cevâ bının müstacelen alınması ricâ olunur:

Bekir Sami Beyefendi’yedir.

C: 3.7.335. Amerikan mandeterliği hakkındaki izâhât-ı ahîrenize muttali olduk. Bu şerâite göre esas itibarıyla korkulacak bir şey olmamak lâzım. Maahaza daha bir nokta hakkındaki mütâlaa-i âlilerini de almak istiyoruz. Lehimizde bu kadar şerâit dermeyanına müsait bulunacak olan Amerika hükümeti bu şekildeki mandaterliği kabul etmesine, yani buna katlanmasına mukabil Amerika namına ne gibi fevâid ve menâfi temîn etmiş olacaktır? Bununla kendi hesaplarına olacak gaye nedir? Bu bâbdaki kanaat ve istitlâât-ı sâmîleriyle de tenvîr buyurmalarına müsâraaten intizâr eyleriz efendim.

Mustafa Kemal

Amasya, 3.8.335
Üçüncü Ordu Müfettişliği Erkân-ı Harbiye Riyâseti’ne
Bekir Sami Bey’den alınan cevap ber-vech-i âti arz olunur:

Mustafa Kemal Paşa’ya mahsustur: Amerikalılarla şimdiye kadar cereyân eden müzâkerât bi’t-tabi daima hususî bir şekilde vâki olmuş ve sırf bir faraziyeden ibaret bulunmuş olduğuna nazaran mandaterliklerin tarafeyn-i akideyne tahmil edilecek şerâit hakkında teati-i efkâr edilmemiştir. Mümkün olduğu takdirde ihzâr ile Sivas Kongresi’nin sür’at-i küşâdı lüzumunu hulâsaten arz eylerim.

Erkân-ı Harbiye Kaymakamı
Arif

Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
Muhterem Efendim.

Memleketin siyasî vaziyeti en hâd bir devreye geldi. Kendimize bir istikamet tayini için Türk milletinin zarını atıp müsbet bir vaziyet almak zamanı ise geçmek üzere bulunuyor.

Haricî vaziyet İstanbul’da şöyle görünüyor:

Fransa, İtalya, İngiltere, Türkiye’de mandaterlik meselesini Amerika Senatosu’na resmen teklif etmiş olmakla beraber bütün kuvvetlerini Senato’nun kabul etmemesi için sarf ediyorlar. Taksimden hisse kaçırmak tabii işlerine gelmiyor.

Suriye’de hüsrana uğrayan Fransa, zararını Türkiye’de telâfi etmek istiyor, İtalya namuskâr bir emperyalist olduğundan muharebeye ancak Anadolu taksiminde pay almak için girdiğini açıktan açığa söylüyor. İngiltere’nin oyunu biraz daha incedir.

İngiltere Türk’ün vahdetini, asrîleşmesini, hakikî bir istiklâl almasını, âti için bile olsa istemiyor. Yeni vesâit ve fikirle tamamen asrî ve kavî bir Müslüman-Türk hükümeti, başında hilâfet de olursa İngiltere’nin Müslüman esirleri için bir su-i misâl teşkil eder. Türkiye’yi kül hâlinde İngiltere alabilse, kafasını kolunu koparır, birkaç senede sadık bir müstemleke hâline koyar. Buna en başta bilhassa klerikal sınıflar memleketimizde çoktan tarafdârdır. Fakat bunu Fransa ile dövüşmeden yapabilmek kabil olamayacağından tarafdâr olamaz. Fakat Türkiye’yi vahdet hâlinde muhafaza zarurî görülürse, yani taksim ancak büyük askerî fedakârlıklarla husûle geleceğini anlarsa Latinleri sokmamak için Amerika fikrine zahîr ve tarafdâr olur. Nitekim İngiliz siyasî adamları arasında zaten bu fikre temâyül mevcut. Morisson gibi meşhur simalar Amerika’nın Türkiye’de umumî manda almasına tarafdâr oluyorlar.

Diğer bir suret-i hal de Türkiye’yi Trakya’dan, İzmir’den, Adana’dan belki de Trabzon’dan ve mutlak İstanbul’dan mahrum ettikten sonra eski “kapitülasyon”ları ve boğulmaya mahkûm dahilî hudûdu ile müstakil bırakmak.

Biz İstanbul’da kendimiz için bütün eski ve yeni Türkiye hudutlarını şâmil olmak üzere muvakkat bir Amerika mandasını ehven-i şer olarak görüyoruz. Sebeplerimiz şunlardır:

1– Aramızda herhangi şerâit altında Hıristiyan ekalliyetleri kalacaktır. Bunlar hem Osmanlı tebaası hukukundan istifade edecekler, hem de hariçte bir Avrupa devletine dayanarak şûriş çıkaracaklar, mütemadî müdahaleye sebebiyet verecekler, zaten sûrî olan istiklâlimizden ekalliyetler namına her sene parça parça kaybedeceğiz.

Muntazam bir hükümet ve asrî bir idâre tesisi için Patrikhane’ nin siyasî imtiyâzları, ekalliyetlerin kuvvetli devletler vasıtasıyla mütemadî tehdidi ortadan kalkmalıdır. Küçük ve zayıf bir Türkiye bunu yapamayacaktır.

2– Biribirini ifnâ eden, menfaat, hırsızlık veyahut sergüzeşt ve şöhret namına yaşâyânların hırsını tatmîn eden hükümet nazariyesi yerine, milletin refah ve inkişafını temîn, halkı, köyleri, sıhhati ve zihniyeti ile asrî bir halk hâline koyabilecek bir hükümet nazariyesine ve tatbikatına ihtiyacımız var. Bunda lâzım gelen para, ihtisâs ve kudrete sahip değiliz. Siyasî istikrazlar, siyasî esareti tezyîd ediyor. Tarafgirlik, cehâlet ve çok konuşmaktan başka müsbet bir netice veren yeni bir hayat yaratamıyoruz.

Bugünkü hükümet adamlarını takdir etmese bile, halkı ve halk hükümeti tesisini münferid bilen Filipin gibi vahşi bir memleketi bugün kendi kendini idâreye kadir asrî bir makine hâline koyan Amerika bu hususta çok işimize geliyor. On beş yirmi sene zahmet çektikten sonra yeni bir Türkiye ve her ferdi tahsili, zihniyeti ile hakikî istiklâli kafasında ve cebinde taşıyan bir Türkiye’yi ancak yeni dünyanın kabiliyeti vücuda getirebilir.

3– Haricî rekabetleri ve kuvvetleri memleketimizden uzaklaştırabilecek bir zahîre ihtiyacımız var. Bunu ancak Avrupa haricinde ve Avrupa’dan kuvvetli bir elde bulabiliriz.

4– Bugünkü emr-i vâkiler kalkmak ve sür’atle davamızı dünyaya karşı müdafaa edebilmek için lâzım gelen kuvveti hâiz bir devletin müzâheretini istemek lâzımdır. İstilâcı Avrupa’nın bin bir vesâiti ve mel’ûn siyasetine karşı böyle bir vekil sıfatıyla Amerika’yı kendimize kazanarak ortaya atâbilirsek Şark Meselesi’ni de, Türk Meselesi’ni de âti için kendimiz halletmiş olacağız.

Bu sebeplerden dolayı sür’atle istememiz lâzım gelen Amerika da tabii mahzursuz değildir. İzzet-i nefsimizden epeyce fedakârlık etmek mecburiyetinde bulunuyoruz. Yalnız bazılarının düşündüğü gibi Amerika’nın resmî sıfatında dinî temâyül ve tarafgirlik yoktur. Hıristiyanlara para verecek misyoner kadını Amerika’sı, Amerika’nın idarî makinesında bir mevki tutmaz. Amerikanın idâre makinesı dinsiz ve milliyetsizdir. O çok ahenktar muhtelif cins ve mezhepte adamları çok imtizâclı bir surette bir arada tutmanın usûlünü biliyor.

Amerika şarkta mandaterliğe ve Avrupa’da gaile almağa tarafdâr değildir. Fakat onların izzet-i nefis meselesi yaptıkları, Avrupa’ya usûlleri ve idealleriyle fâik bir millet olmak dâiyesindedirler. Bir millet, samimiyetle Amerika milletine mürâcaat ederse Avrupa’ya, girdikleri memleket ve milletin hayrına nasıl bir idâre tesis edebildiklerini göstermek isterler.

Resmî Amerika’nın mühim adamları arasında lehimize epeyce bir temâyül husûle geldi. İstanbul’a Ermeni dostu olarak gelen birçok mühim Amerikalılar, Türk dostu ve Türk propagandacısı olarak döndüler.

Bu cereyânı temsil eden resmî ve gayr-i resmî Amerika’nın fikri, hafî olarak şudur: Türkiye’yi olduğu gibi, hiçbir parçaya ayırmamak, eski hudutları dahilinde vahdet içinde muhafaza etmek şartıyla umumî ve bir tek manda almak istiyorlar. Suriye, Amerika Komisyonu orada iken umumî bir kongre akdederek Amerika’yı istemiştir. Amerika’da Suriye’nin bu arzusu pek hararetle karşılanmıştır.

Resmî Amerika bizim topraklarımız üzerinde Ermenistan yapmaya mütemâyil görünmüyor. Eğer manda alırlarsa bütün milletleri müsavî şerâit altında bir memleket evlâdı olarak telâkki edip alacaklarını, en mühim mehâfilinden haber aldım.

Fakat Avrupa mutlak bir Ermenistan meselesi yapmak –bilhassa İngiltere– Ermenilere tavizat vermek istiyor, Amerika efkâr-ı umumiyesinde Ermeni mazlumları namına bir oyun oynamağa çalışıyor. Avrupa korkusu bizim mütefekkirleri düşündürüyor. Reşat Hikmet Bey gibi, Cami Bey gibi, hatta vahdet-i milliyeyi teşkil eden diplomatlarımızın, Ermeni meselesi için bir suret-i hal tavsiyeleri var. Resmen size yazılıyor.

Çok tehlikeli anlar geçiriyoruz. Anadolu’daki harekâtı dikkat ve muhabbetle takip eden bir Amerika var. Hükümet ve İngilizler bunun, Hıristiyanları öldürmek, İttihatçıları getirmek için bir hareket olduğunu Amerika’ya telkine el birliğiyle çalışıyorlar.

Her an bu millî harekâtı durdurmak için kuvvet sevki mutasavver, bunun için İngilizleri kandırmağa çalışıyorlar. Millî hareket sür’atle ve müsbet arzularla hemen meydana çıkarsa (ve Hıristiyan düşmanlığı gibi bir rengi de olmazsa) Amerika’da hemen zahîr bulacağını yine çok mühim temîn ediyorlar. Sivas Kongresi in’ikad edinceye kadar Amerika komisyonunu alıkoymaya çalışıyoruz. Hatta kongreye Amerikalı bir gazeteci göndermeye de belki muvaffak olabileceğiz.

İşte bütün bunlar karşısında, davamızda zahîr olabilmesi için, bu fırsat dakikalarını kaybetmeden, taksim ve izmihlâl korkusu karşısında, kendimizi Amerika’ya mürâcaata mecbur görüyorum. Vasıf Bey kardeşimizle bu hususta müşterek olan noktaları kendisi de ayrıca yazacaktır.

Türkiye’yi azim ve irâde sahibi geniş kafalı bir iki kişi belki kurtarabilir.

Sergüzeşt ve cidâl devri artık geçmiştir. Atî için inkişaf ve vahdet muharebesi açmaya mecburuz. Hudûdunda bu kadar çok evlâdı ölen zavallı memleketimizin fikir ve temeddün muharebesinde kaç tane şehidi var? Biz Türkiye’nin hayırlı evlâdlarından yarının bânileri olmalarını istiyoruz. Rauf Bey kardeşimizle sizin müştereken, temelleri bile çöken zavallı memleketimiz için uzakları görerek düşünüp çalışmanıza intizâr ediyoruz.

Hürmetlerimi gönderir, muvaffakiyetinize dua ederim. Millî davada canıyla ve başıyla çalışanlar arasında sade bir Türk askeri tevazuu ile sizinle beraber olduğumu beyan ederim.

10 Ağustos 1919
Halide Edip

Karahisar-ı Sahip, 13.8.335
K.O. 15 Kumandanlığı’na
Mustafa Kemal Paşa’ya mahsustur: Dersaadet’teki fırak-ı muhtelifenin bi’l-ittihâd Amerika heyetine verilmek üzere ittihâz ettikleri mukarrerât ber-vech-i zîr maruzdur:

1– Ermenistan için Türkiye’nin şark hudûdu üzerinde Ermenilerin işine yarayacak bir arazi parçası terk etmeye vilâyât-ı şarkiyenin Türkleri ve orada iş başında bulunan büyükleri âtide refahını ve serbest inkişafını düşünerek razı olabilecekleri fikrinde oldukları, yalnız bu fikirlerini oradaki Kürtlerle teşrik-i mesâi eylemiş olmak ve Kürtlerin de Ermenilere terk-i arazi fikrine kat’iyen mütemâyil olmamak dolayısıyla izhâra tarafdâr olmadıklarını ve hatta izhâr etseler bile orada Türk ekseriyetinin şerâit-i âtiye kendilerine –temin edilmedikçe– bu fikirde Kürtlerden ayrılmayacağını zannettiklerini, şöyle ki: Evvelen, Türk ve Kürt ekseriyeti ve aralarındaki ekalliyet-i sâirenin meskûn olduğu arazinin tamamiyeti, sâniyen, Türk istiklâl-i tâmmı temîn edilmek ve fiilen teyid olunması, râbian, Türkiye’nin asrî tekâmülâta mazhar olabilmesi için serbestçe inkişafına mâni olan kuyûdun ref’iyle Wilson prensiplerinde vaad edildiği vechile istiklâl ve hukukundan en emin bir tarzda istifadesine imkân bahşolunması, hâmisen, bu hususâtta ve Türklerin tesrî’-i terakkiyatında Amerika’nın bize müzâheretini Cemiyet-i Akvâm’a karşı taahhüt etmesi.

2– Tahliye edilecek araziden çıkarılacak olan Türk ve Kürtlerin yeni nakledileceği arazide derhal iskânı ve derhal arazilerinden istifadelerini temîn etmesi için Amerika’nın muâvenet etmesi.

3– O civarda ve bilhassa Erzincan ve Sivas arasında mütekâsif Ermenilerin de yeni Ermenistan hudûdu dahiline nakillerinin temîni.

4– Ermenistan nam ve hesabına olarak vâki olmasını muhtemel gördüğümüz terk-i arazi keyfiyeti müstakil bir Ermenistan namına değil ancak büyük ve medenî bir devletin mandası altında inkişâf edecek asrî bir devlet namına olacaktır. Çünkü bugünkü Ermenistan’a arazi terk etmek Türkiye’nin başına ikinci bir Makedonya yapmak demek olduğu gibi Kafkasya için de bir âmil teşkil etmek demektir.

5– Bütün bunlar kabil-i münakaşa bir “teklif” mahiyetindedir. Bunların kat’î mahiyet iktisâb etmesi ancak memleketteki heyetlerle temas etmek mümkün olursa oraya Amerika heyetinden bir zatın i’zâmı elzemdir.

6– Ve en nihayet meselenin şekl-i kanun ve meşrû’a ircâ’ı için Meclis-i Millî-i Osmanî’ye tevdîi tabiidir.

K.O.12 Kumandanı
Salâhattin

Şifre
Zata mahsustur
339
Erzurum, 21.8.335
K.O.12 Kumandanlığı’na,
K.O.20 Kumandanlığı’na
(Yalnız K.O.12) C, 13.8.1919 şifre: Dersaadet’te fırak-ı muhtelifenin Amerika heyetine verilmek üzere ittihâz eyledikleri mukarrerât burada Heyet-i Temsiliye’mizce son derece şâyân-ı tesessür ve teessüf görüldü. Çünkü birinci maddede Ermenistan’a vilâyât-ı şarkiyeden arazi terki mevzu-i bahis olmaktadır. Halbuki ekseriyet-i kahire Türk ve Kürt olan bu vilâyetlerden bir karış toprağın bile Ermeniler hesabına kaydının bugün için bi’l-amel mümkün olamayacağı şöyle dursun, unsurlar arasındaki münâferet ve hiss-i intikamın dehşet ve şiddeti Osmanlı Ermenilerinin avdetleri halinde bile vilâyetler dahilinde mütekâsif olarak iskânlarını tehlikeli göstermektedir. Binâenaleyh erbâb-ı cerâimden olmayan Osmanlı Ermenilerine yapılacak azamî müsaade, şerâit-i âdile ve mütesâviye dairesinde vatanlarına avdete rızadan başka bir şey olamayacaktır. Üçüncü maddede Erzincan ve Sivas arasında mütekâsif bir Ermenilik tahayyülü ilimsizlik ve vukûfsuzluktan başka bir şey değildir. Harpten evvel bile buraların sekenesi kısm-ı azamı Türk ve kısm-ı kalîli Zaza denilen Kürtlerden ve pek az da Ermeni’den ibaret idi. Bugün ise mevcudiyetinden bahsedilecek miktarda Ermeni yoktur, binâenaleyh bu gibi cemiyetler salâhiyetlerini takdir eylemeli ve bir iş yapmak isterlerse hiç olmazsa Harbiye ve Hariciye Nezaretlerinin sulh hazırlıkları meyânında yaptıkları resmî istatistik ve grafiklere olsun mürâcaat zahmetinden kaçınmamalıdır. İşbu telgrafın aynen İstanbul’a gönderilmesini ricâ ederiz.

Mustafa Kemal

Asayişe aittir
2013
Ankara’dan,
14.8.335
Üçüncü Ordu Müfettişliği Erkân-ı Harbiye Riyâseti’ne
1– Mustafa Kemal Paşa’ya: Dersaadet’e hitaben yazmış olduğunuz son cevaplarınız, mahalline îsâl edilmiş ve cevap olarak matbû raporla Ahmet Rıza Bey, Ahmet İzzet, Cevat, Çürüksulu Mahmut Paşalar, Reşat Hikmet, Cami, Reşit Sadi Beyler, Esat Paşalar gibi pek çok zevâtın fikrine muvâfık olan Kara Vasıf’ın yani Cengiz’in, Halide Edip Hanım’ın mütâlaalarını hâvi uzun mektuplar geldi. Bunlar sıra ile hulâsa edilerek arz edileceği gibi asılları da Sivas’a gönderilecektir. Bunların cümlesinde bir müzâherete ihtiyaç mess ettiği ve bu müzâheretin Amerika tarafından ifası ehven-i şer olarak kabul ve tasvip edildiğine dair esbâb-ı mûcibe beyan edilmektedir. Matbû rapor; Cami, Rauf Ahmet, Reşat Hikmet, Reşit Sadi Beylerle Halide Hanım, Kara Vasıf, Esat Paşa, bütün fırka ve cemiyetlerin efkârı yoklandıktan sonra, ekseriyet-i azîmeye göre tanzim edilmiştir. Vakit varmış. Kongrede bir an evvel iş görmek, Amerikalılar gitmeden tebligat yapılmak lâzım imiş. Amerikalıları oyalayarak tehir-i hareketlerine çalışılıyormuş. Kongre sür’atle kat’î karar verebilir mi? sualiyle Amerikalılar, tarafdârlığını ima ediyormuş. Kongrenin in’ikadını ta’cil buyurmaları ricâ olunuyor.

K. O. 20 Kumandanı
Ali Fuat

Bu telgrafta bahsolunan uzun mektuplar, günlerce telleri işgal eden şifrelerle verildi. Yekdiğerine zeyl olan o şifrelerden biri de şu idi:


Asayişe aittir
Zata mahsustur
Ankara’dan, 17 Ağustos 35
Üçüncü Ordu Müfettişi Erkân-ı Harbiye Reisi Kâzım Beyefendi’ye
Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine: 16.7.335 ve 880 numaralı şifrenin dokuzuncu maddesine zeyldir:

Kara Vasıf’ın 10 numaralı madde hakkında zeyl olarak verdiği ma’lumât:

1– Bir müzâheret şeklinde Amerika’ya tarafdâr olursak ve bunu Vilâyât-ı Şarkiye Kongresi, Millî Kongre, bir arzu gibi telgrafla hükümetimize yazarsa, Wilson’un Amerika Kongresi’ne karşı güzel bir nokta-i istinâd olacağı, Dersaadet’te ekser münevverân buna tarafdâr ve böyle bir şey ihzâr ediyorlar. Eğer Anadolu da yaparsa faydalı olur, diyorlar. Böyle olursa Amerika’nın mandasından bi’l-istifade diğer habîsleri çıkarmak ve sonra yalnızca Amerikalılarla karşılaşmak kabil olur ve uğraşmak da kolay olur. Bir de Amerikalılar bizi şiddetle takbîh ediyorlar. Yani hükümeti terzîl ve milletimizi de takbîh ediyorlar. Murahhasların İstanbul’dan çıkışını Paris’e gidişini, muhtıraları ………….. sonra diyorlar ki Avrupa’nın cesaret etmediğini siz kabul ediyorsunuz. Meselâ; Avrupa büyük Ermenistan yapmıyor. Sizin Sadrazam Toros’tan hudut veriyor. Ermenistan istiyor. Halbuki şimdiye kadar Amerika komisyonlarından hiçbirisi bile buna mümkün demedi. Umum raporlara nazaran Anadolu’da Türkiye’de bir Ermenistan olmak, hatta muhtar ve mahallî idâreler tesis etmek bile mümkün değildir. Nüfusları yok. Toprakları yok. Bu idâre müthiş bir kuvve-i askeriyeye istinâd ettirilmezse olmaz. Ermenilerde bu kuvvet olamaz. Amerika bu lutfu yapamaz. Diğer devletler de buna tahammül edemez. Meğer ki oralarını zapt etsin ve (........ sulh) yapsınlar. Bu da kabil değil. Rekabet manidir. İşte Dersaadet’in havadisleri. Oraca teemmül edilsin. Zaman epeyce vardır. Amerika Kongresi hemen hemen Wilson’u dinlemek üzeredir.

2– Dersaadet’te büyük temaslar var. Onun için Mustafa Kemal Paşa umumî bir emir verir mi? Yoksa Dersaadet’in karar ve mesâisine muvâfık kalır mı? Mesâideki gaye milletin vahdeti, mülkün tamamîsi, istiklâl ve hâkimiyetin temîni! Eğer Mustafa Kemal Paşa buraya umumî bir emir vermezse ve kendisi de serian oradan Amerika ve İngiliz ve sâirleriyle irtibat yapmazsa tabii burada da faaliyet devam edecektir. Belki muhâlif bir şey olur. Buna nazar-ı dikkati celp ederim. Bu rolü, siyaseti daha âlâ tedvîr eder bir [t g t l k h n]. Mustafa Kemal Paşa harekâtına kuvvetine istinâd ise [ b t 1 s t n] onun akval ve beyânâtı etvâr u harekâtıyla fiilen ve kavlen tekzîb edilmiş.

3– Çolak Hüseyin Salâhattin ikiyüzlü gidiyor. Sadık Bey’in en gözde bendelerinden olan bu zatın mevki sahibi olmaması düşünülüyor.

K. O. 20 Kumandanı
Ali Fuat

Kara Vasıf Bey’e bildirilmek üzere verilen cevap şu idi:


Şifre
19.8.35
Zata mahsustur. Aceledir
152
Erzurum’dan.
K.O.20 Kumandanı Ali Fuat Paşa Hazretlerine
C: 17.8.1919

1– Bahsedilen Amerika manda müzâheretinin gayet dikkatli olarak tahlili ve gaye-i milliyemiz ile mukayese olunması pek mühimdir. Dersaadet’teki zümre-i mesâinin gayesi milletin vahdeti, mülkün tamamîsi, istiklâl ve hâkimiyetin temîni noktasında tasvir ve irâe edildiğine göre Amerika mandasını kabul halinde bu gaye masûn kalabilir mi?

2– Arzu-yı milliye tâbi ve muvâfık olmayan kararlar hiçbir zaman millet nazarında mutâ’ olmayacağı cihetle mukadderât-ı milliye ve vataniyede vicdan-ı milliye tercüman olmaktan ibaret bulunan vazifemizi hüsn-i ifa için arzu-yı millinin ictimâ ve taallukunu beklemeden hiçbir meselede salâhiyettar görünmemiz câiz değildir. Bu sebebe mebnidir ki tarafımızdan ecânib ile temas ve irtibatın Kongre’nin mukarrerâtına istinâd ettirerek millet namına yapılmasını tercih etmekteyiz. Lehü’l-hamd vatanımızdaki cereyân-ı millinin pek ziyade inkişaf ve taazzuvu ve kesb-i kuvvet eylemekte olması bizleri daima bu noktaya cezb ve davet ediyor.

3– Şurası da nazar-ı dikkatte tutulmalıdır ki memleket ve milletin mukadderâtı hakkında Amerika veya herhangi bir devletle anlaşmaya salâhiyettar olabilecek bir hükümet ancak hâkimiyet-i milliye esasını kabul ve bir şûrâ-yı millinin vücûdunu tasvip ile ona istinâd etmeyi tervîc eden bir hükümettir. Şu takdirde hükümet-i merkeziyeyi terkib edecek zevâtın mutlaka bu evsâfta olması muktezidir. Bizce olduğu gibi oradaki mesâiniz de bu noktanın temînine ma’tûf olmalıdır.

4– Karîben Kongre mukarrerâtına vâkıf olacaksınız. Gözlerinizden öperiz.

Mustafa Kemal

Bir küçük ma’lumât daha vereyim. Sivas’a gelmiş olan, gazeteci Mister Brown ile bizzat görüşmeyi münasip gördüm. Muhatabını suhûletle anlayan çok zeki bir genç.